به گزارش خبرنگار حوزه سینمایی گروه  فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا، سینمای مستند در قیاس با نوع داستانی سینما بسیار مهجور و مغفول مانده است. از آن همه هیاهو و جنجال و حاشیه‌هایی که حول سینمای داستانی وجود دارد، در سینمای مستند خبری نیست و به نوعی مستندسازان در غربت و با سختیِ کار فراوان مشغول فعالیت هستند تا شاید خروجی کارشان بتواند به آگاه‌سازی طیفی از جامعه منجر شود.

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا قصد دارد، با تعریف پرونده‌ای حول فیلم‌های مستندی که در چند سال اخیر موفق عمل کرده‌اند، نسبت به معرفی آن فیلم‌ها و گفتگو با عوامل و سازندگانش اقدام کند. در دومین بخش از این برنامه با عنوان «تماشای مستند»، «شورش علیه سازندگی» به کارگردانی مصطفی شوقی که حول وقایع سال‌های ریاست جمهوری مرحوم هاشمی رفسنجانی ساخته است، معرفی می‌شود.

بیشتر بخوانید:

مستند «۱۹۱۹»؛ روایتی از یک قرارداد ننگین که اجرایی نشد

دهه هفتاد شمسی در تاریخ پس از انقلاب اسلامی دارای  ویژگی‌های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی قابل توجه و گاه منحصر به فردی است که در نهایت در یک واژه خلاصه می‌شود و آن «تغییر» است.

انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 یک اتفاق دفعی، بنیان‌کن و دوران‌ساز بود که تحولی یک‌باره و بدیع در تمام ارکان جامعه ایران به وجود آورد. دهه شصت دهه آرزوها و آمال‌ انقلاب بود که سدی همچون جنگ تحمیلی مانع از تحقق آنها شد. در عوض حماسه، ایثار، شهادت و تکلیف به گفتمان مسلط جامعه تبدیل شده بود. پایان دهه شصت اما آغاز تغییر بود. تغییراتی که بخشی از آن  برنامه‌ریزی‌شده و بخشی از آن پیامدهای طبیعی  تصمیمات کلان اقتصادی و فرهنگی به حساب می‌آمد.

پایان جنگ تحمیلی در سال 1367 کشور را وارد فضای جدید کرد که در آن سازندگی خرابی‌های ناشی از جنگی نابرابر علیه نظام با تأیید و تأکید بنیانگذار انقلاب اسلامی به وظیفه اصلی مسئولان و مدیران کشور تبدیل شد.اما تغییرات اساسی یک سال بعد رخ داد. رحلت امام خمینی(ره) و آغاز دوران رهبری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای از یک سو و بازنگری قانون اساسی و تغییر ساختار سیاسی نظام جمهوری  اسلامی ایران (حذف جایگاه  نخست‌وزیر و در نتیجه تقویت رئیس جمهور) وجوه سیاسی و بنیادین این تغییرات بودند.

 تغییراتی که ثبات نیاورد

علاوه بر این، در  سال 1368، مرحوم هاشمی رفسنجانی پس از یک دهه حضور در جایگاه ریاست مجلس شورای اسلامی سکاندار قوه مجریه شد تا در قامت رئیس جمهور، مدیریت اجرایی کشور پس از جنگ را بر عهده بگیرد. او رئیس دولتی شد که سازندگی محور سیاست‌های آن قرار داشت و همه برنامه‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی حول این حور تعریف می‌شد.

 کلیدواژه حاکم بر دهه هفتاد تغییر است. تغییر در حوزه‌های مختلف جامعه و با پیامدهای گسترده و عموماً پیش‌بینی‌نشده است. نکته جالب و تناقض‌آمیز این فرایند، این است که از نگاه دولت وقت این تغییرات باید در مسیری قرار می گرفت که در نهایت جامعه را به «ثبات» می‌رساند؛ به عبارت دیگر، گفتمان دولت  سازندگی  در  دهه هفتاد به  دنبال ثبات بود تا در سایه آن به توسعه برسد، اما این روند پس چند سال دچار اخلال شد. انحراف مسیر «سازندگی» از تغییر به سمت «بی‌ثباتی» آسیبی بود که نیمه اول دهه هفتاد گریبان نظام اجرای کشور را گرفت. این آسیب، موضوع مستند «شورش علیه سازندگی» است.

«شورش علیه سازندگی» اثری مبتنی بر پژوهش قابل‌توجه

«شورش علیه سازندگی» مستندی به کارگردانی مصطفی شوقی و تهیه‌کنندگی مهدی مطهر است که با حمایت سازمان فرهنگی رسانه‌ای اوج  تولید شده و در سال 1398 پس از نمایش در نهمین جشنواره فیلم عمار، در فضای مجازی اکران شد.

سکانس آغازین این مستند 80 دقیقه‌ای با تصاویری از مراسم تحلیف هاشمی رفسنجانی در آغاز دور اول ریاست جمهوری او در سال 1368 آغاز می‌شود. به این ترتیب، تکلیف مخاطب از همان اول روشن است که  تمرکز این اثر بر تحلیل عملکرد 8ساله ریاست جمهوری این شخصیت در سال‌های 1368 تا 1376 است. در ادامه و پس از معرفی تفکر و عمل هاشمی رفسنجانی در دوران مبارزه و استقرار و تثبیت نظام جمهوری اسلامی ایران، مستند وارد نقد عملکرد دوران ریاست جمهوری او می‌شود. آن‌چه در این بخش به نمایش درمی‌آید به خوبی نشان‌دهنده وجود یک پژوهش قوی در پس این مستند سیاسی است.  

در یک  تعریف تک‌خطی این مستند «نگاهی دارد به شورش‌های اجتماعی در شهرهای مشهد و اسلامشهر در دهه ۷۰ شمسی». آن‌گونه که سازندگان این اثر در معرفی آن عنوان کرده‌اند، در این مستند سعی شده است در گفتگو با نزدیکان، یاران، کارشناسان، مخالفان و منتقدان مرحوم آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی روایتی بدون روتوش از دوران سازندگی بیان شود. به زعم سازندگان این مستند، «شورش علیه سازندگی» صدایی است که دیر شنیده شد و دیده نشد!

 آن چه «شورش علیه سازندگی» را دیدنی کرده است

مستند با بهره‌گیری درست و بموقع از تصاویر آرشیوی، گفتار متن و گفتگوهای متنوع مخاطب را در بطن شرایط و رویدادهای آن مقطع زمانی قرار می‌دهد.

«شورش علیه سازندگی» با تصاویر آرشیوی از جنگ آغاز می‌شود تا محدودیت‌هایی را که در این دوره بر کشور حاکم بود، به تصویر بکشد. با پایان جنگ تحمیلی، بسیاری از صنایع سنگین دچار رکود شده و از سوی دیگر فروش نفت هم به‌کندی و با موانع بسیار همراه بود. خزانه کشور خالی شده و بازسازی خرابی‌های ناشی از جنگ دولت را به سمت دریافت تا وام‌های کلان از صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی و اتخاذ سیاست تعدیل می‌کشاند. همان موضوعی که نهایتاً در پایان مستند، نقطه ضعف دولت سازندگی و عامل شکست بخشی از برنامه‌های هاشمی رفسنجانی معرفی می‌شود تا این  مستند به روایتی تراژیک از سیاست اقتصادی تعدیل تبدیل کرد.

آنچه این مستند را از روایت‌های رسمی و تاکنون شنیده شده از دوران ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی متفاوت می‌کند تمرکز آن بر همین وجوه بحران‌زا و ناموفق سیاست سازندگی است. آشوب‌های اجتماعی که در سال‌های 74-1371 در شهرهای مشهد، اسلامشهر، اراک، زنجان و... در واکنش به برخی تصمیمات اقتصادی و شهری رخ داد، برای اولین بار نظام را با چالش نارضایتی اجتماعی مواجه کرد که ریشه‌های اقتصادی داشت.

چه کسی علیه سازندگی شورش کرد؟

شاید در نگاه اول عنوان «شورش علیه سازندگی»  این برداشت را به ذهن متبادر کند که این اثر صرفاً به دنبال روایتی انتقادی از این وقایع است، اما آن‌چه در عمل می‌بینیم این است که روایت این رخدادها تنها 16دقیقه از این مستند 80 دقیقه‌ای را به خود اختصاص داده است. تازه این 16‌ دقیقه فقط به حوادث خرداد ماه سال 1371 اختصاص دارد و سایر شورش‌های ریز و درشت آن دوران را در بر نمی‌گیرد.

روشن است که در این مدت کوتاه نمی‌توان توقع یک تحلیل همه‌جانبه از این رویداد پیش‌بینی‌ناپذیر داشت؛ وقایعی که در زمان‌ها و مکان‌‌هایی غافلگیرکننده رخ داد. با این حال نباید فراموش کرد که در مدت بیش از 25 سال که از زمان وقوع این حوادث تا ساخت این مستند گذشته است، هیچ سند تصویری یا پژوهش عمومی درباره آن منتشر نشده است.

تلاش تحسین‌برانگیز سازندگان اثر در استفاده از ابزار نقاشی و انیمیشن برای به تصویر کشیدن حوادث خرداد 71 مشهد همین فقر منابع پژوهشی و تصویری است. از سوی دیگر، کنار هم گذاشتن دو روایت رسمی (علی جنتی، استاندار وقت خراسان) و محمدحسین جعفریان به عنوان یک روزنامه‌نگار شاهد ماجرا به جذابیت آن می‌افزاید.

 اما وجه تسمیه این مستند بیش از آن که یک یا چند واقعه خاص مرتبط به این شهرها را مدنظر داشته باشد، به کلیت برنامه‌ سازندگی و شخصیت سیاسی و مدیریت مرحوم هاشمی رفسنجانی باز می‌گردد.

در بخش پایانی مستند، گفتار متن فیلم  از لایه زیرین و اصلی اثر این گونه رمزگشایی می‌کند که هاشمی رفسنجانی میراثی به جا گذاشت و شورشی برپا کرد علیه سازندگی. از نگاه سازنده اثر هاشمی در ادامه شورش‌های مردمی علیه خود، از برنامه‌های اقتصادی عقب‌نشینی کرده و  علیه خود دست به شورش می‌زند.

شورش علیه سازندگی روایت جمع و جور همه‌فهم و دارای دغدغه از کارنامه ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی و دوره سازندگی است. اگرچه برای تحلیل بهتر حوادث این دوران پیش و پس از آن نیز مورد بررسی قرار گرفته، اما شوقی در مقام کارگردان توانسته است یک اثر یکدست و قابل‌توجه را در معرفی و نقد سیاست‌های آن دوران ارائه دهد. مباحث مطرح شده در این مستند می‌تواند از ناظران و مدیران سیاسی و اقتصادی آن دوره نقد، رد و یا تأیید شود مرور واکنش‌هایی که در این یک سال نسبت به این اثر شده نیز مؤید این موضوع است این خود یک نقطه قوت برای شورش علیه سازندگی و نشانه جریان‌سازی آن به حساب می‌آید.

انتهای خبر/1486/