فضای مجازی چیست؟/ روح حاکم بر فضای سایبر متکی بر مفهوم کنترل و حاکمیت است

به گزارش خبرنگار حوزه اندیشه و کرسی‌های آزاداندیشی گروه دانشگاه خبرگزاری آنا، شاهد گسترش ضریب نفوذ فضای مجازی به خصوص در چند سال گذشته هستیم به طوری که جامعه و حکمرانی‌ها را به امواج ناگهانی و سهمگین خود دچار چالش‌های عمیقی می‌کند. درباره اینکه ماهیت فضای مجازی چیست؟ گسترش ضریب نفوذ آن تا کجا ادامه خواهد داشت؟ چه اهدافی را دنبال می‌کند و چگونه باید با آن مواجه شد؟ با کاظم فولادی، دکتری هوش مصنوعی و رباتیک، عضو هیات علمی دانشگاه تهران رئیس پژوهشکده فضای سایبر  به گفتگو پرداخته‌ایم، وی همچنین دارای مطالعات تطبیقی در علوم استراتژیک، فلسفه علم و اپیستمولوژی است.

روح حاکم بر فضای سایبر

آنا: تعریف و مفهوم دقیق فضای مجازی (شبکه‌های وب و اجتماعی) چیست؟ چطور می‌توانیم این فضا را مجازی بدانیم درحالی‌که نظرات خود را در آن به عنوان کاربر واقعی اعلام می‌کنیم و وقایع بر فضای مجازی و فضای مجازی بر وقایع اجتماعی اثرگذار هستند؟

فولادی: توجه شما به این موضوع جای خوشحالی دارد. واقعیت این است که پاسخ قسمت اول این پرسش به ‌همان اندازه که مهم است، دشوار هم هست. البته پاسخ قسمت دوم بر مبنای پاسخ قسمت اول تا حد زیادی ساده می‌شود. من از به‌کار بردن اصطلاح «فضای مجازی» تا حد امکان اجتناب می‌کنم و این موضوع چند دلیل دارد.

نخست اینکه در ادبیات حاکمیت، سازمان‌ها و نهادهای مربوطه این لفظ مابه‌ازای cyberspace قرار داده شده است؛ در صورتی که در ترجمه متداول، «مجازی» مابه‌ازای virtual در زبان انگلیسی می‌باشد.

دوم اینکه لفظ virtual از نظر ریشه‌ای و اصطلاحی با مفهوم «مجازی» تفاوت‌هایی دارد و دقیقاً بر آن منطبق نیست که این را در ادامه بیشتر توضیح می‌دهم. سوم اینکه تلقی انسان ایرانی در بستر زبان فارسی از مفهوم «مجازی» به‌گونه‌ای است که استفاده از آن در اصطلاح  فضای مجازی، به یک برداشت نادرست و سوء‌فهم از این فضا منجر شده است و همین سوء‌فهم باعث بروز اشکالات زیادی در قانون‌گذاری، اجرا، مدیریت و استفاده از این فضا شده است. برای همین، با اجازه‌ شما من از لفظ فضای ویرچوآل استفاده می‌کنم تا بتوانم واژگان و مفاهیم را به‌درستی استفاده کنم.

مفهوم ویرچوآل (virtual) در ادبیات انگلیسی در مقابل مفهوم اکچوآل (actual) قرار دارد. در واقع، رئالیته/ واقعیت (reality) دو ساحت دارد: اکچوآل و ویرچوآل. آنچه واقعی و ملموس است، اکچوآل نامیده می‌شود.

در مقابل آنچه واقعی اما ناملموس است، ویرچوآل نام دارد. لذا آنچه ویرچوآل است، واقعی است. این همان چیزی است که با تلقی ما در به‌کارگیری اصطلاح مجازی در زبان فارسی تفاوت دارد. در ادبیات ما، مجازی در مقابل واقعی و حقیقی قرار دارد در صورتی که تلقی زبان انگلیسی از مفهوم virtual این نیست. به همین دلیل استفاده ما از مفهوم مجازی به شدت گرایش به مفهوم غیرواقعی بودن دارد و این همان چیزی است که عرض کردم و منجر به سوء‌فهم شده است.

در نگاه به واقعیت، ساحت اکچوآل و ویرچوآل نسبت به هم مرز دقیقی ندارند و می‌توان یک طیف درجه‌بندی شده بین آنها در نظر گرفت. یعنی پدیده‌های کاملاً اکچوآل و پدیده‌های کاملاً ویرچوآل و پدیده‌هایی مابین این دو که تا حدودی اکچوآل و تا قسمتی ویرچوآل هستند.

اصطلاح «فضا» هم بحث خاص خودش را دارد که حداقل در اینجا چالشی روی آن نداریم و فرض را بر این می‌گذاریم که درک مشترک قابل قبولی از آن داریم. تا اینجا تعریف ساده ما از فضای ویرچوآل می‌شود فضای واقعی ناملموس.

اما در مجموع ترجیح می‌دهیم برای صحبت از پدیده‌های مورد بحث یعنی شبکه‌های اجتماعی و وب از اصطلاح فضای سایبر (cyberspace) استفاده کنیم. همان‌طور که عرض کردم این همان مفهومی است که نهادها و دستگاه‌های موسوم به فضای مجازی در عنوان انگلیسی خود استفاده می‌کنند و به‌ جای تلاش برای تعریف فضای ویرچوآل،  فضای سایبر را تعریف کنیم.

سایبر، مخفف واژه‌ سایبرنتیک است. اصطلاحی که نوربرت وینر در اواخر دهه‌ 1940 میلادی به‌ عنوان علم کنترل و ارتباطات در حیوان‌ها و ماشین‌ها از آن استفاده کرد و پیش‌تر از او آمپر، دانشمند فرانسوی در کتاب فلسفه‌ علم خود در اوایل قرن نوزدهم به‌عنوان علم حکومت در آینده از آن نام می‌برد.

این واژه در ادبیات فلسفه‌ یونان کلاسیک خصوصاً در آثار افلاطون به ‌معنای خاص «سکانداری» کشتی و در معنای عام حکمرانی و اداره‌ جامعه به‌کار رفته است. روح حاکم بر مفهوم «سایبر» به تعبیر امروزی، مفهوم کنترل است. کنترل از طریق تغذیه‌ اطلاعات انجام می‌شود.

با این مقدمه، تعریف فضای سایبر از دیدگاه ما، فضایی است که گردش اطلاعات در آن اتفاق می‌افتد و مبنای آن کنترل است. می‌توانیم این‌گونه بگوییم که فضای سایبر، یک فضای حاکمیتی است که از طریق آن فضای اکچوآل ما، شامل اشیاء، موجودات، انسان‌ها و البته جامعه انسانی تحت کنترل قرار می‌گیرد.

به عقیده من جهان ما یک فضای گسترش‌یافته است و فضای ویرچوآل در امتداد فضای اکچوآل قرار دارد و در مجموع همه‌چیز آنها واقعی است. بنابراین فکر می‌کنم پاسخ پرسش دوم هم تا حد زیادی مشخص است. شبکه‌های اجتماعی، وب و ... همگی اجزایی از فضای گسترش‌یافته هستند.

موضوع فضای سایبر می‌تواند سوبژکتیو یا ابژکتیو باشد

آنا: اساسا فضای سایبر و شبکه‌های اجتماعی یک موضوع سوبژکتیو هستند یا ابژکتیو؟

فولادی: از نظر فلسفی، مبنای تقسیم‌بندی اکچوآل و ویرچوآل، درک انسان از پدیده‌های ملموس و ناملموس است. این ملموس بودن یا ناملموس بودن از یک انسان به انسان دیگر تغییر می‌کند. کسی که ساعت‌های زیادی در یک شبکه‌ اجتماعی فعالیت می‌کند، آن شبکه برایش بسیار ملموس‌تر است تا کسی که آن شبکه را یکبار دیده یا فقط نام آن شبکه را شنیده یا کسی که در عمرش هیچ سروکاری با آن نداشته است.

از طرفی در مورد فضای سایبر ذهنیت‌های متفاوتی وجود دارد. وقتی نگاه ما خیلی سخت‌افزاری باشد، کابل‌ها و سیم‌ها و آنتن‌ها را می‌بینیم که کاملاً ملموس هستند. اما در مقابل فرآیندهایی که در اثر گردش اطلاعات در ذهن انسان‌ها شکل می‌گیرد نیز از نظر ما جزئی از فضای سایبر و بسیار ناملموس هستند.

برای همین به طور اساسی باید گفت فضای سایبر بسته به تعریف آن و نگاه ما، هم می‌تواند سوبژکتیو و هم ابژکتیو باشد. هر چند نسبت بین اُبژه و سوژه در تفکر فلسفی یک مسئله پرچالش است و قاعدتاً وقتی دامنه آن به موضوع پیچیده‌ای مانند فضای سایبر کشیده می‌شود، چالش‌برانگیزتر می‌شود.

همزیستی مسالمت‌آمیز لیبرالیسم و سوسیالیسم با هم در شبکه‌های اجتماعی

آنا: شبکه‌های اجتماعی را می‌توان پدیده‌ای برخاسته از نظام لیبرالیستی تلقی کرد یا سوسیالیستی؟

فولادی: سوال جالبی است. همیشه این برداشت وجود داشته است که نظام لیبرالیستی و نظام سوسیالیستی در تقابل با همدیگر هستند. هرچند تلاش‌هایی شده بود که این دو نظام در کنار هم در یک جامعه به‌کارگرفته شود (مانند کیبوتس‌های رژیم صهیونیستی اسرائیل) اما تجربه موفقی از آن در دنیا شکل نگرفت. اما در شبکه‌های اجتماعی این دو نظام به شکل حداکثری در کنار هم قرار گرفته‌اند. وجه ارتباطات بی‌حد و حصر و بدون قید وجهی از جنبه‌ی لیبرالیستی این شبکه‌هاست.

در عین حال، چارچوب به ‌اشتراک‌گذاری منابع (سخت‌افزار / نرم‌افزار) و اطلاعات (محتوا) وجوهی از جنبه‌ سوسیالیستی شبکه‌های اجتماعی است (لفظ سوشال/social در اصطلاح این شبکه‌ها قابل تأمل است). از این رو می‌توان گفت در فضای سایبر، دو ایدئولوژی متقابل لیبرالیسم و سوسیالیسم به هم رسیده‌اند و به‌جای شکل‌گیری منازعه میان آنها، یک همزیستی مسالمت‌آمیز میان آنها شکل گرفته است.

فضای سایبر بر شکل‌گیری تفاهم اجتماعی نقش انکارناپذیری دارد

آنا: فضای سایبر و بطور دقیق‌تر وب و شبکه‌های اجتماعی چگونه در مسئله جامعه‌سازی دخیل هستند؟

فولادی: در پاسخ به این سؤال می‌توان گفت یکی از مؤلفه‌های مهم برای جامعه‌سازی، شکل‌گیری تفاهم اجتماعی است. از طرفی فضای سایبر به‌ویژه شبکه‌های اجتماعی به‌طور عادی و از طریق بازتاب نظرات کاربران و انعکاس بازخورد آنها در شکل‌گیری تفاهم اجتماعی اثر انکارناپذیری دارند. البته نقش فضای سایبر در نظام‌سازی و تعریف نقش‌های اجتماعی نیز قابل ملاحظه است که آنها نیز در مسئله‌ جامعه‌سازی دخیل هستند.

انتهای خبر/8026/