"اقتصاد اسلامی"‌ـ‌14| اقتصاد اسلام برای عصر مدرنیته کارآمد است؟

گروه اقتصادی خبرگزاری آگاه؛ یکی از مباحث جدی و اختلافی میان تحلیل‌گران تحولات سه سده اخیر، مسئله چگونگی ارتباط جوامع عقب‌مانده با دنیای مدرن است. گروهی از موافقان چشم‌وگوش‌بسته جریان مدرنیته، جهانی را که با پیشرفت‌های علمی و تکنولوژیک شگرف، مدرنیته و سپس پست‌مدرنیته رقم زده است، مایه افتخار می‌دانند؛ و در عجبند از گروهی دیگر که به بازسازی اقتصاد بر اساس اصول اقتصادی صدر اسلام باور دارند، الگویی که در قرن هفتم میلادی در شرایط خاص جزیرةالعرب پدید آمد، برای اینان جای شگفتی است که چگونه عده‌ای، حتی با عنوان اقتصاددان، به‌جای انتخاب مسیر پیشرفت و توسعه، راهی به‌سوی انحطاط و عقب‌گرد برگزیده‌اند و به‌جای گام نهادن در مرزهای تجدد، به‌سوی جمود و ارتجاع حرکت کرده‌اند! در این رابطه، نکاتی وجود دارد که می‌تواند منجر به رفع ابهامات این افراد باشد.

از همین پرونده بیشتر بخوانید

نکته اول، سیستم اقتصادی سرمایه‌داری، که کنار دیگر مؤلفه‌های تأثیرگذار طی سه سده اخیر بخش‌هایی از جهان را به مدرنیته رسانده، خود دنباله‌رو و حاصل تحولات پیچیده‌ای است که ریشه در نظام اقتصادی فئودالیسم اروپایی دارد که از حدود 500 میلادی تا حتی 1900 میلادی حکم‌فرما بوده، و به‌نوعی تجلی سیستم برده‌داری روم باستان محسوب می‌شود،
پس توجه به این نکته کلیدی است که آنچه در طول تاریخ همواره در جوامع انسانی وجود داشته و تأثیرگذار بوده، «سیستم اقتصادی»‌ای است که فارغ از پیچیدگی‌ها و عناصر مختلف آن، در تمام جوامع انسانی با چند مؤلفه ثابت فعال بوده است. این مؤلفه‌ها شامل نوع مالکیت بر ابزارهای تولید، پاسخگویی به انگیزه‌های مادی و غیرمادی نیروی کار، ارتباط سیستم اقتصادی با دولت‌ها، و نحوه ساماندهی مبادلات کالا و خدمات میان مردم است. تفاوتی ندارد که این سیستم‌ها برده‌داری، فئودالیسم یا سرمایه‌داری بوده باشند؛ این اصول همواره حاکم و پابرجا باقی مانده‌اند.

نکته دوم، بر همین اساس، و مانند اقتصاد سرمایه‌داری، سیستم اقتصادی که در طول تاریخ در سرزمین‌های اسلامی در بیش از 1400 سال گذشته برقرار بوده، ویژگی‌هایی ثابت داشته است. این سیستم‌ها بطور مداوم تحت تأثیر فرهنگ، عقاید دینی، و نوع حکومت‌ها بوده‌اند. در جوامع اسلامی نیز همانند سایر جوامع، مسائل مربوط به مالکیت زمین و ابزارهای تولید و روابط میان نیروهای کارگری و کارفرمایی تحت تأثیر موازین دینی و شرایط حکومتی اداره می‌شده‌اند، و علی‌رغم تغییرات در حکومت‌ها و ساختارهای اجتماعی، مؤلفه‌های اساسی سیستم‌های اقتصادی همچنان ثابت باقی مانده‌اند، مانند نقش تعیین‌کننده مالکیت بر ابزارهای تولید،‌
بنابراین سیستم اقتصادی حاکم بر جوامع اسلامی نیز از این روند کلی مستثنی نبوده است. در این جوامع، مالکیت بر زمین و نحوه آن تحت تأثیر آموزه‌های اسلامی با شرایط متفاوتی نسبت به سایر سیستم‌ها تجربه شده است، اما این تفاوت‌ها به هیچ وجه به‌معنای جمود و عدم تغییر نبوده است، به‌عنوان مثال، مسلمانان همواره نسبت به تحولات و پیشرفت‌های فن‌آوری و روش‌های تولید که در دیگر نقاط جهان به وجود آمده‌اند، مقاومت نکرده و از دستاوردهای علمی و تکنولوژیکی در زمینه تولید بهره‌برداری کرده‌اند. حسن سبحانی، استاد مبرّز اقتصاد دانشگاه تهران، در رقیمه ارزشمند «ابهام‌زدایی از اقتصاد اسلامی» در این زمینه می‌نویسد:

آنچه در اقتصاد اسلامی دنبال می‌‏شود آن است که سیستم اقتصادی مسلمانان اصول مشترک و تغییرناپذیر معدودی را در جریان تغییرات متأثر از پیشرفت‏‌های عصری سیستم اقتصادی حفظ نماید، آنچه را حرام است با گذشت زمان حلال نکند و یا ثمره کار دیگران را که در مالکیت صاحب کار است مشمول غصب و تصاحب قرار ندهد...، اما هیچ‌گاه در گذشته نمی‏‌ماند؛ از هویت خود محافظت می‌‏کند و بر کارآیی خویش با ذکاوت و هوشیاری معطوف به رشد عقلانی انسان می‌‏افزاید. (صص 91 و 92)،

به‌بیان دیگر، در سیستم اقتصادی اسلام، همچون دیگر سیستم‌های اقتصادی، با اصول ثابت و متغیرهایی روبه‌رو هستیم، اصولی که در گذر زمان تغییر نمی‌کنند، مانند «احترام به مالکیت»، که در اسلام ناشی از کار و تلاش بر طبیعت است و باید از سوی دیگران محترم شمرده شود، این اصل فارغ از تحولات اجتماعی و تکنولوژیکی باقی می‌ماند، با این حال، عناصر متغیر، مانند روش‌های تولید و مبادلات اقتصادی، می‌توانند در پاسخ به تحولات زمانه تغییر کنند، برای مثال، در حالی که ربا در اسلام به‌طورکلی ممنوع است، تحولات اقتصادی و تغییر ماهیت پول، مانند پول دیجیتال یا الکترونیکی، مانع پذیرش آن در سیستم اقتصادی اسلامی نمی‌شود. اسلام با بهره‌برداری از این تغییرات در صورتی که با اصول اولیه مغایرت نداشته باشد، به‌راحتی هماهنگ می‌شود.

نکته سوم، اقتصاداسلامی‌دانان هرگز بر آن نبوده‌اند که سیستم اقتصادی صدر اسلام را به‌شکلی بسیط و ساده و با کمرنگ کردن مبادلات و پول در دنیای پیچیده و مدرن امروز بازسازی کنند، چنین ایده‌ای با عقل سازگار نیست، و اغلب از سوی افرادی با دلایل و انگیزه‌هایی خاص، از جهل گرفته تا غرض‌ورزی، مطرح می‌شود. با نگاه منطقی، اغلب این اشکال‌گرفتن‌ها بهانه‌جویانه و غیرواقعی است و اصولاً قابلیت توجه و اعتبار عقلایی ندارند.

جمع‌بندی

اقتصاد اسلامی در پی حفظ اصول ثابت و تغییرناپذیر خود در مواجهه با تحولات عصر جدید است. به‌خلاف ترکیب‌های نادرستی از مدرنیسم و عقب‌ماندگی، هدف اقتصاد اسلامی ایجاد سیستمی «کارآمد» است که همچنان «با آموزه‌های اصولی وحیانی سازگار باشد». این سیستم بر پایه فطرت انسان طراحی شده و همزمان با شناخت واقعی از انسان، همگرایی‌هایی را با سیستم‌های اقتصادی دیگر، همچون سرمایه‌داری و سوسیالیسم، در پیش گرفته است. اقتصاد اسلامی با حفظ هویت خود، از گذشته‌ای معتبر نشئت می‌گیرد و در عین حال با رشد عقلانی انسان، به‌طور مداوم به‌سمت کارآمدی بیشتر پیش می‌رود.

+ کل پرونده «اقتصاد اسلامی» در آگاه {اینجا} در دسترس است.

انتهای خبر/117181/