هر ساعت خاموشی معادل 300 میلیون تومان خسارت به دانشگاه‌ها!

گروه دانشگاه خبرگزاری آگاه-زینب امیدی: قطعی‌های مکرر و پیش‌بینی‌نشده برق که طی دو سال اخیر به یکی از معضلات روتین دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی سراسر کشور بدل شده، تنها خاموشی فیزیکی کلاس‌ها و آزمایشگاه‌ها نیست؛ بلکه نمادی از آسیب‌پذیری ساختاری نظام آموزش عالی و پژوهش ایران در برابر بحران‌های زیرساختی است. این بحران، شریان حیاتی علم و فناوری کشور را نشانه گرفته و ضمن مختل ساختن جریان آموزش، پژوهش و خدمات دیجیتال، بستر پرورش نسل آینده مدیران و متخصصان را با تهدیدی جدی مواجه کرده است.

اما در دل همین تهدید، فرصتی نهفته است: اینکه دانشگاه‌ها و مراکز علمی، نقش خود را از مصرف‌کننده منفعل به کنشگر فعال و نوآور در حوزه مدیریت و تولید انرژی پایدار بازتعریف کنند. آیا آموزش عالی ایران می‌تواند این بحران را به سکوی جهش فناورانه و خوداتکایی در امنیت انرژی بدل سازد؟

*روند فزاینده قطعی‌های برق در دانشگاه‌های کشور/ آمارها چه می‌گویند؟

بر اساس بیانیه انجمن دانشجویان دانشگاه تهران و شواهد میدانی، فقط در سه ماهه ابتدایی سال 1403، دست‌کم 20 نوبت قطعی برق بدون اطلاع قبلی در «دانشگاه‌های مادر کشور» اعم از دانشگاه تهران، صنعتی شریف، علم و صنعت و شیراز رخ داده است.

طبق مشاهدات میدانی، این قطعی‌ها عمدتاً در ساعات اوج فعالیت دانشگاهی (8 تا 14) اتفاق می‌افتد و در بسیاری موارد، «دو یا سه بار در هفته» تکرار شده است. در هفته پایانی اردیبهشت 1403، دانشگاه تهران حتی دو قطعی پیاپی در یک روز را تجربه کرد، که به تعطیلی اجباری پنج دانشکده و نیمه‌کاره ماندن امتحانات ساختاری منجر شد. مطابق اظهارات مسئولان، تکرار قطعی‌ها به گونه‌ای شده که حتی برنامه‌ریزی‌های آکادمیک و برگزاری کلاس‌های مجازی یا حضوری «غیرقابل پیش‌بینی» شده است. گزارش شورای صنفی دانشگاه تهران تأکید می‌کند که «قطعی برق حتی کلاس‌های فوق‌العاده و جلسات دفاع پایان‌نامه را نیز مختل ساخته است.»‌

*آسیب جدی به بیش از 250 پروژه تحقیقاتی به دلیل قطعی برق/خسارت 300 میلیون تومانی به تجهیزات آزمایشگاهی

شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری، در آخرین گزارش خود (1402)، اعلام کرده که هر ساعت قطعی برق بین 50 تا 300 میلیون تومان به تجهیزات آزمایشگاه‌های تحقیقاتی آسیب می‌زند؛ چون بسیاری دستگاه‌ها (مانند سانتریفیوژها، فریزهای بیولوژیک، و تجهیزات کشت‌سلولی) نسبت به نوسانات برق بسیار حساس‌اند و پارامترهای دما، فشار و ولتاژ در شرایط عادی کنترل می‌شود. همچنین بر اساس آمار رسمی وزارت علوم،‌ در مدت یک‌سال (1402)، بیش از 250 پروژه تحقیقاتی فعال حداقل یک بار به دلیل قطع برق دچار از دست رفتن داده یا آسیب جدی به تجهیزات شده‌اند.

به طور مثال: در دانشکده علوم پزشکی شیراز، یک قطعی دوساعته منجر به خرابی کامل محموله نمونه‌های زیستی شد که بیش از نیمی از نتایج سه‌ماهه تحقیق را بلااستفاده کرد و استادان علوم پزشکی شیراز اعلام کرده‌اند در یک ماه، 6 بار به دلیل اختلال در فریزرها، نمونه‌های تحقیقاتی ارزشمند از بین رفته است. یا آزمایشگاه نانوفناوری دانشگاه تربیت مدرس نیز اعلام کرده که به دلیل آسیب به دستگاه کرایواستیت (Cryostat)، برنامه تحقیقاتی بین‌المللی آن‌ها با تاخیر سه ماهه مواجه شد. این موارد یعنی علاوه بر هزینه‌های جبرانی و مالی، اثر منفی بر اعتبار و روند انتشار بین‌المللی مقالات علمی نیز رخ داده؛ زیرا برخی داده‌ها به قطعیت علمی لازم نمی‌رسند و پروژه‌ها تکراری و پرهزینه می‌شوند.

* ایجاد اختلال در 35 درصد کلاس‌های آنلاین و آزمون‌های مجازی دانشگاه‌های بزرگ کشور

پایش‌های دانشگاه‌ها از خرداد 1403 نشان می‌دهد که همزمانی قطعی برق و اینترنت، حتی با وجود برخی UPSها و ژنراتورهای پشتیبان، عملاً فعالیت‌های دیجیتال را فلج کرده است. در سه هفته نخست خرداد 1403، بیش از «35 درصد کلاس‌های آنلاین و آزمون‌های مجازی» در دانشگاه‌های بزرگ نظیر دانشگاه تهران، علامه طباطبایی و شهید بهشتی با توقف یا اختلال جدی مواجه بوده‌اند. سامانه‌های حیاتی نظیر گلستان (مدیریت آموزش)، سرورهای کتابخانه دیجیتال و سیستم‌های مدیریت پژوهش، در چندین مورد برای ساعات متوالی از دسترس خارج شده‌اند. یکی از دانشجویان ارشد مهندسی شیمی دانشگاه تهران در این بازه گزارش داد: «جلسه دفاع پایان‌نامه‌ام به دلیل قطع برق دو بار کنسل و بار سوم نیز فقط صوت بدون تصویر ارسال شد.»

امسال نیز دانشگاه‌ها با مشکل قطعی برق مواجه‌اند، هرچند طبق گفته مسئولان وزارت علوم در ایام امتحانات برق قطع نخواهد شد اما؛ موجی از نارضایتی و افت روحیه در دانشجویان و اساتید ایجاد شده است. در یک نظرسنجی داخلی دانشگاه بهشتی (خرداد 1403)، 76٪ دانشجویان اعلام کرده‌اند که تکرار قطعی‌ها موجب اختلال جدی در روند علمی و کاهش انگیزه آن‌ها شده است.

*درس‌آموخته‌های جهانی و تجربه تاریخی ایران در مواجهه با بحران انرژی

اگرچه قطعی برق پدیده‌ای مقطعی پنداشته می‌شود، اما استمرار و شدت آن در نظام دانشگاهی چند پیامد کلیدی دارد: افزایش هزینه آموزشی و پژوهشی، اتلاف منابع زمانی و مالی، خطر کاهش کیفیت و استانداردهای دانشگاهی و تضعیف جایگاه جهانی دانشگاه‌ها و اختلال در فضای اعتماد و روحیه همکاری علمی. به همین خاطر برآیند این بحران، الزام حرکت دانشگاه‌ها به سوی مدل‌های هوشمند مدیریت انرژی و ضرورت سرمایه‌گذاری جدی بر «تاب‌آوری زیرساختی» است. در آلمان، پردیس دانشگاه فرایبورگ بیش از 65٪ نیاز برق خود را از سامانه خورشیدی و نیروگاه زیست‌توده تأمین می‌کند و هنگام بحران، مازاد تولید را به شبکه ملی تزریق می‌نماید. در کشور هند نیز، پروژه «دانشگاه پایدار دهلی» با آموزش دانشجویان در توسعه سیستم‌های ذخیره‌سازی انرژی، سهمی جدی در مدیریت بحران انرژی داشته است.

در دهه 60 و سال‌های دفاع مقدس، دانشگاه‌های ایران، به‌خصوص دانشگاه‌های صنعتی، نقش کلیدی در تولید فناوری‌های بومی ایفا کردند. کمبود شدید منابع و تجهیزات، اساتید و دانشجویان را به طراحی و ساخت راه‌حل‌های ابتکاری نظیر پمپ‌های بدون برق، موتورهای جایگزین و سامانه‌های پشتیبان مجهز ساخت. تجربه آن دوران نشان داد که پیوند علم و نیازهای واقعی جامعه، می‌تواند دانشگاه را از نهادی صرفاً آموزش‌محور، به بازیگر امنیت ملی و نوآوری فناورانه تبدیل کند.

*چرخش نقش دانشگاه/ از مصرف‌کننده منفعل تا کنشگر پایدار انرژی

شرایط فعلی، نیازمند بازنگری جدی در نقش دانشگاه است. آیا باید به‌عنوان مصرف‌کننده‌ای منفعل و وابسته باقی بماند، یا می‌تواند به بازیگری فعال، کنشگر و مرجع مولد راهکار تبدیل شود؟ نمونه‌هایی از تدابیر موفق دانشگاه‌ها در جهان نشان داده است که ایجاد نیروگاه‌های خورشیدی در پردیس‌ها، سیستم‌های ذخیره‌سازی انرژی، تربیت متخصصان و مهندسان انرژی نو و تحقیقات سیاست‌گذاری هوشمند انرژی، از جمله راه‌هایی است که مراکز آموزش عالی می‌توانند پیشتاز آن شوند.

اجرای پایلوت سامانه‌های انرژی تجدیدپذیر از طریق نصب پنل خورشیدی، باتری پشتیبان و سیستم ذخیره‌سازی انرژی در هر دانشکده فنی و پژوهشی؛ تدوین سند استراتژی انرژی دانشگاهی با مشارکت وزارت نیرو و نگارش نقشه راه خوداتکایی تا افق 1410؛ حمایت از شتاب‌دهنده‌های دانشجویی انرژی با تخصیص بخشی از بودجه پژوهشی به تیم‌های نوآور و استارت‌آپ‌های فعال این حوزه؛ ایجاد «مرکز آینده‌پژوهی انرژی» در هر دانشگاه مادر به‌منظور رصد فناوری‌های نوین و آموزش دانشجویان به‌عنوان مدیران انرژی نسل آینده؛ و تسهیل همکاری بین دانشگاه، بخش خصوصی و مراجع دولتی برای ساخت نیروگاه‌های ترکیبی کوچک و جذب تجربه جهانی در مدیریت هوشمند انرژی از جمله پیشنهادهای سیاستی و عملیاتی پیش‌روی دانشگاه‌های ایران هستند.

در آخر...

بحران قطعی‌های پی‌درپی برق نه‌تنها ظرفیت‌های زیربنایی، آموزشی و پژوهشی دانشگاه‌های ایران را به چالش کشیده، بلکه نشانه‌ای از ضرورت بازنگری در نقش و وظایف مراکز آموزش عالی در مواجهه با بحران‌های ملی است.  تداوم این وضعیت می‌تواند به افت کیفیت آموزش، تضعیف پژوهش‌های مرزدانش، کاهش انگیزه نخبگان و حتی آسیب به اعتبار بین‌المللی دانشگاه‌ها منجر شود.  

اما همین وضعیت بحرانی و شرایط کنونی، دانشگاه را نه به عنوان نجات‌یافته‌ای منفعل از بحران، بلکه موتور خلاقیت، اندیشه و تاب‌آوری زیرساختی کشور مطرح می‌کند. فرصت «ناترازی انرژی» باید بهانه‌ای برای عبور از وابستگی به شبکه مرکزی برق و بهره‌بری از ظرفیت‌های علمی و فناورانه بومی کشور شود. تجربه تاریخی نشان می‌دهد که هر زمان دانشگاه‌ها به نیازهای واقعی جامعه پیوند خورده‌اند، نقش‌آفرینی کلیدی در تحول ملی داشته‌اند.

اکنون نیز دانشگاه‌ها، خصوصاً در حوزه‌های فنی و علوم پایه، باید تولید انرژی پایدار و هوشمند را در کانون رسالت علمی و اجتماعی خود قرار دهند؛ چراکه آینده علمی و استراتژیک کشور، متکی به دانشگاه‌هایی است که فراتر از آموزش و پژوهش، مهندس تاب‌آوری زیرساخت کشور را نیز طراحی می‌کنند. تجربه‌ی دانشگاهی ایران چه در سال‌های جنگ تحمیلی و چه امروز ،‌نشان می‌دهد که عبور از بحران‌ها با رویکرد «خوداتکایی علمی و فناورانه» امکان‌پذیر است. اگر سیاست‌گذاران و مدیران دانشگاهی با نگاهی آینده‌نگر و مبتنی بر شواهد علمی، این تهدید را به فرصتی برای تحول ساختاری بدل کنند، آموزش عالی ایران می‌تواند به الگوی ملی در تاب‌آوری زیرساختی تبدیل شود و نقش خود را در امنیت انرژی و توسعه پایدار کشور تثبیت کند.

انتهای خبر/173363/