عبور ایران از سد بحران آب با فناوری‌هایی از جنس نانو

به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری آگاه، مشکلات ناشی از کم‌آبی و بحران آب این روزها به یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های مردم و مسئولان بدل شده است. افت سطح آب سدها، کاهش بارندگی‌ها و قطعی‌های گسترده آب در شهر تهران و سایر استان‌ها، زنگ خطر جدی را برای آینده تأمین آب کشور به صدا درآورده است. این بحران تنها محدود به امسال یا یک منطقه خاص نیست، بلکه سال‌هاست که سایه سنگین خود را بر تمامی ارکان جامعه، اقتصاد و محیط زیست کشور گسترانیده است.

در چنین شرایطی، نقش دانش و فناوری در مدیریت پایدار منابع آب، بیش از هر زمان دیگری اهمیت یافته است. سال‌های اخیر شاهد تلاش شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور ایرانی در ارائه راه‌کارهای نوین، فناوری‌های تصفیه و شیرین‌سازی آب، مدیریت هوشمند منابع و کاهش هدررفت آب بوده‌ایم؛ تلاش‌هایی که می‌تواند چشم‌انداز روشنی در عبور کشور از گردنه بحران ترسیم کند، اما همچنان با چالش‌هایی چون بازار، سرمایه‌گذاری و ساختارهای اقتصادی مواجه‌اند.

به همین بهانه و با هدف بررسی ظرفیت‌ها و موانع پیشِ‌روی دانش‌بنیان‌های فعال حوزه آب، به سراغ شرکت‌های دانش‌بنیان حوزه آب رفته‌ایم. در دومین مصاحبه از این پرونده به سراغ بهاره کاویانی؛ مدیرعامل شرکت دانش‌بنیان پیام‌آوران نانو‌فناوری فردانگر فردا یکی از شرکت‌های پیشرو در حوزه فناوری‌های نوین آب رفتیم تا نظرات و تجربیات وی را جویا شویم. بخش اول این  مصاحبه رو از نظر می‌گذرانید:

آگاه: لطفاً ابتدا کمی درباره شرکت‌تان توضیح دهید. شرکت شما در حوزه آب و فناوری‌های مرتبط دقیقاً چه فعالیت‌هایی داشته و از چه زمانی شروع به کار کرده‌اید؟

شرکت PNF در سال 1386 تأسیس شد و فعالیت خود را در حوزه فناوری نانو آغاز کرد. در سال‌های ابتدایی، تمرکز ما بر توسعه زیرساخت‌های فناوری و تولید نانومواد بود. پس از آن، به‌تدریج وارد حوزه کاربردی فناوری در صنایع مختلف شدیم.

از سال 1391 که بروی کاربردهای نانو کار می‌کردیم یکی از بحث‌های جدی "آب" بود. با توجه به چالش‌های جدی موجود در حوزه آب، فعالیتهای  خود را در این حوزه با تمرکز بیشتری دنبال کردیم و موفق شدیم نخستین قرارداد صنعتی‌ را در حوزه تصفیه آب آشامیدنی در یکی از استان‌ها امضا کنیم. این تجربه آغازگر ورود جدی ما به حوزه آب شد. شرایط بحرانی منابع آبی، ما را به این نتیجه رساند که فضای بسیار گسترده‌ای برای فعالیت و نوآوری در این حوزه وجود دارد. از سال 1391، تمرکز اصلی شرکت ما بر توسعه فناوری‌هایی قرار گرفت که بتوانند به رفع مشکلات آبی کشور کمک کنند.

آگاه: در این مسیر چه فناوری‌هایی را توسعه داده‌اید یا بومی‌سازی کرده‌اید؟

در سال‌های اخیر، چندین فناوری نوین در حوزه تصفیه آب و کاهش آلودگی‌ها توسط ما توسعه یافته یا بومی‌سازی شده است. در ابتدا تمرکز اصلی بر حذف فلزات سنگین قرار داشت. پس از آن، فعالیت‌ها به حوزه نیترات‌زدایی گسترش یافت و در ادامه به سراغ فناوری‌های شیرین‌سازی آب با راندمان بالا و فناوری‌های تخصصی‌تری رفتیم. یکی از مهم‌ترین محورهای فعالیت شرکت، تصفیه آب آشامیدنی و همچنین مدیریت پساب‌های صنعتی به شمار می‌رود.

در سال‌های اخیر، شرکت توجه ویژه‌ای به بازچرخانی آب معطوف کرده و تلاش کرده تا حضور جدی‌تری در بخش صنایع داشته باشد. اجرای پروژه‌های صنعتی مختلف با همکاری شرکت‌های آب و فاضلاب استان‌های کشور انجام شد و بر اساس نیازهای متنوع کشور، همکاری با صنایع مختلف نیز در دستور کار قرار گرفته است.

آگاه: بیشتر بر روی چه فناوری‌های روز دنیا کار کرده‌اید؟

ما عمدتاً بر حذف فلزات سنگین، به‌ویژه آرسنیک و کروم متمرکز شده‌ایم. در این میان، حذف آرسنیک به‌طور ویژه‌ای از سال 1396 در دستور کار قرار گرفت و سیستم های مختلفی در مناطق روستایی و شهری به صورت صنعتی اجرا شده است.

در مسیر توسعه فناوری‌های آب، رویکرد جهانی بر استفاده حداکثری از منابع موجود، کاهش تلفات و توجه به ملاحظات محیط زیستی است. این موارد در انتخاب فناوری‌های ما همواره مدنظر قرار داشته است. یکی از ویژگی‌های بارز فناوری‌های توسعه‌یافته توسط این شرکت، کاهش وابستگی به نیروی انسانی و تسهیل بهره‌برداری است.

همچنین، در حوزه کاهش نیترات، فناوری الکترودیالیز را برای اولین بار در کشور بومی‌سازی کرده‌ایم که یکی از شاخص‌های مهم ما در انتخاب آن، مسئله کاهش پساب تولیدی بود. با این روش می‌توان با حداقل پساب، فرآیند نیترات‌زدایی را پیش برد؛ این تکنولوژی در زمره فناوری‌های روز دنیا قرار دارد. علاوه‌براین، همواره تلاش کرده‌ایم بهترین بنچ‌مارک‌ها و نمونه‌های موفق جهانی را رصد و متناسب با نیاز بومی‌سازی کنیم.

 توسعه تکنولوژی الکترودیالیز ما را به سمت نمک‌زدایی آب سوق داده است. با توجه به نیازهای کشور، تمرکز ما بر رفع این نیازها بوده است. موضوع نمک‌زدایی، به‌ویژه در برخی صنایع به دلیل حجم بالای پساب، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. به همین منظور، با ترکیب فناوری‌های الکترودیالیز و اسمز معکوس تلاش کرده‌ایم فرایند نمک‌زدایی را با کمترین میزان پساب اجرایی کنیم.

آگاه: اگر بخواهید وضعیت کلی منابع آبی کشور را ارزیابی کنید، چه تحلیلی دارید؟ آیا امروز کم‌آبی نتیجه روندی بلندمدت است؟ به نظر شما ریشه بحران آب در کشور بیشتر به مدیریت و سیاست‌گذاری بازمی‌گردد یا به فناوری؟

ایران با محدودیت جدی منابع آب مواجه است. در کشور بخشی از آب به‌صورت منابع سطحی مانند رودخانه‌ها و سدها و بخشی دیگر به عنوان منابع آب زیرزمینی وجود دارد. آب‌های سطحی و سدها عمدتاً وابسته به بارش و رخدادهای طبیعی‌اند، اما آب‌های زیرزمینی که میراث گذشتگان هستند، به‌راحتی تجدیدپذیر نبوده و طی سالیان طولانی ذخیره شده‌اند.

در سال‌های اخیر، با پدیده گرمایش زمین و کاهش بارندگی مواجه بودیم. افزون بر این، در مقاطعی با وجود بارندگی های پراکنده در فصول های مختلف سال، بخش قابل توجهی از آن به دلیل گرما و تبخیر به منابع آبی پایدار تبدیل نمی‌شوند

طی سال‌ها، کشور به دلیل نبود برنامه‌ریزی بلندمدت و سیاست‌گذاری‌های همه‌جانبه، به استفاده مفرط از منابع آب زیرزمینی روی آورده است. بحران آب، صرفاً مسئله‌ای فنی نیست؛ بلکه با کشاورزی، امنیت غذایی، مسائل سیاسی، اجتماعی و محیط زیستی نیز پیوند خورده است. گرمایش جهانی نیز معضلی فراگیر است که ابعاد مختلف آن در ایران هم مشهود است.

در مدیریت برداشت و مصرف آب، باید پرسید که امروز چه می‌کنیم و اگر به همین روند ادامه دهیم، آینده چه خواهد شد؟
ما اکنون در مواجهه با یک بحران نیستیم که به‌صورت ناگهانی رخ داده باشد، بلکه با روندی چندده‌ساله روبه‌رو هستیم که نشانه‌هایش کاملاً مشخص و آشکار است. بسیاری از کارشناسان بارها هشدار داده‌اند. پس دیگر نمی‌توان آن را بحران به معنای شوک ناگهانی دانست، بلکه باید به عنوان یک «واقعیت مستمر» با آن مواجه شد.

در مواجهه با مسئله آب، استفاده از تجارب جهانی و رویکرد توسعه پایدار الزامی است. با این حال، نبود سیاست‌گذاری کلان، هماهنگ و چندجانبه باعث شده تا اهداف ملی در این زمینه تحقق نیابد.

آیا وزارت نیرو، سازمان حفاظت محیط‌زیست، وزارت جهاد کشاورزی و سایر نهادهای مسئول توانسته‌اند به منافع مشترک برسند و سیاست‌های هماهنگ و منسجمی برای آینده آب کشور تدوین کنند؟ به‌طور مثال، وزارت جهاد کشاورزی ممکن است بگوید اگر چاه‌ها بسته شود، کشاورزان دیگر قادر به تولید نیستند و امنیت غذایی به خطر می‌افتد. در سوی دیگر، محیط زیست هشدار می‌دهد که تخریب منابع آبی تبعات جبران‌ناپذیری خواهد داشت.

در سال 1395، فناوری مدیریت پساب صنعتی توسط شرکت ما برای برخی از واحدهای صنعتی اطراف تهران ارائه شد. با این حال، صنایع کشور به دلیل معضلات اقتصادی، اغلب به روش‌های سنتی تأمین آب و دفع فاضلاب روی آورده‌اند و رغبت چندانی به سرمایه‌گذاری در فناوری‌های جدید نشان نداده‌اند. صنایع ما که با مشکل نقدینگی و عدم گردش مالی روبه‌رو هستند، ترجیح می‌دهند به جای سرمایه‌گذاری بر فناوریهای مدیریت پساب و بازچرخانی، پساب را با شیوه های غیر استاندارد امحا کنند.

اگر در سال‌های گذشته سیاست‌گذاری درستی انجام شده بود، می‌شد با ارایه یارانه های تشویقی در قبال کاهش پساب تولیدی و یا بازچرخانی آب صنعت را به سرمایه گذاری در این راه سوق داد
  تا صنایع بتوانند در بلندمدت مصرف خود را بهینه کنند. وقتی میران آب قابل برداشت محدود است، باید هر مقدار منابعی که داریم را به‌صورت هدفمند و به صورت بهینه مصرف کنیم.

وقتی صحبت از اشتراک منافع در دراز مدت می‌شود  این بحث خود را به شکل بهتری نشان می‌دهد که منافع صنعت، محیط زیست و آب در یک نقطه به هم نزدیک شود.

ما سعی‌کردیم که کار خود را به صنایع کشوری مثل چین ارائه کنیم که این کشور از لحاظ میزان آبی که در دسترس دارند محدودیتی ندارند اما باز موضوع آب برای آنها بسیار اهمیت دارد. حلقه‌هایی مانند محیط زیست، آب، انرژی، کشاورزی و صنعت باید به‌صورت یکپارچه دیده شوند و برای آن‌ها سیاست‌گذاری طلایی و مؤثر تعریف شود. متأسفانه، ما بیشتر سرگرم حل مسائل روزمره‌ایم و کمتر به افق‌های بلندمدت 10 ساله یا 20 ساله فکر کرده‌ایم.

آگاه: یک اختلاف‌نظرهایی درباره هدررفت آب در بخش کشاورزی یا مصرف آب شرب وجود دارد در این باره توضیح می‌دهید؟

کشاورزی ما همچنان سنتی است و تا زمانی که این الگو اصلاح نشود، وضعیت مصرف بهینه آب نیز بهبود نخواهد یافت.

متأسفانه کشاورزی ما به‌ویژه در حوزه کشاورزان خرد، ساختار منسجمی ندارد. بیشتر این کشاورزی‌ها در مقیاس بسیار کوچک انجام می‌شوند و همین مسئله باعث می‌شود که عملاً امکان مکانیزه کردن آن‌ها وجود نداشته باشد. این خود منجر به پایین بودن بهره‌وری و افزایش هدررفت منابع، به‌ویژه آب می‌شود. هرچند ممکن است بخشی از این آب به چرخه طبیعی بازگردد، اما بهینه نیست.

اگر کشاورزی ما هدفمند، مکانیزه و مبتنی بر مطالعات کارشناسی بود، می‌توانستیم متناسب با ظرفیت‌های هر استان، برنامه‌ریزی دقیقی داشته باشیم. مثلاً بدانیم که در هر بخش یک استان چه محصولی بازدهی بالاتری دارد یا در بخش دیگری کدام محصول آب کمتری مصرف می‌کند اما ارزش افزوده بیشتری ایجاد می‌کند.

مشکل ما این است که اغلب مطالعات کارشناسی که در دستگاه‌های دولتی به‌ویژه وزارتخانه‌ها انجام می‌شود، قابل اتکا نیست. گاهی این داده‌ها برای خوشایند مدیران نوشته می‌شوند و نه برپایه واقعیات میدانی. اینجاست که نبود مدیران جسور به چشم می‌آید؛ مدیرانی که مسئولیت بپذیرند، تصمیم بگیرند و پای عواقبش هم بایستند. این کشور با این قدمت تاریخی، نباید چنین سرنوشتی داشته باشد.

عدم وجود سیاست‌گذاری‌های کلان و متمرکز منجر به تصمیمات اشتباه، اجرای طرح‌ها و پروژه‌های نادرست‌، سدسازی‌های غیر اصولی و … در نهایت مواجه شده ایم با عواقب جبران ناپذیری مانند خشک شدن دریاچه ارومیه، از بین رفتن تالاب‌ها و زیست بوم های مختلف و ایجاد پدیده ریزگردها ...

پایان بخش اول

انتهای خبر/181168/