بازاندیشی در ضرورت تدوین منشور حقوق دیجیتال کودک در ایران

به گزارش خبرنگار خبرگزاری آگاه، محمدمهدی سیدناصری حقوقدان، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان در یادداشتی با عنوان قرار داده بازاندیشی در ضرورت تدوین منشور حقوق دیجیتال کودک در ایران نوشت: در دنیای پرشتاب امروز که مرز‌های واقعیت و مجاز به‌واسطه‌ی فناوری‌های نوین به‌سرعت در هم می‌شکند، کودکان به‌عنوان آسیب‌پذیرترین و درعین‌حال تعیین‌کننده‌ترین قشر جامعه، در میانه‌ی میدان نبرد میان قدرت فناوری و حق بر انسانیت قرار گرفته‌اند.

نسل جدید هوش مصنوعی، دیگر تنها ابزار تولید و تحلیل داده نیست؛ بلکه به بازیگری مؤثر در شکل‌دهی به ادراک، رفتار، هویت و حتی احساسات بشر بدل شده است. این تحولات، اگر بدون ضابطه و منشور حقوقی پیش برود، آینده‌ی کودکان را به عرصه‌ای از آزمایش‌های فناورانه و داده‌محور بدل خواهد کرد که در آن، حق بر کرامت انسانی در برابر منطق سرد الگوریتم‌ها رنگ می‌بازد. در ایران، هرچند بحث هوش مصنوعی در سطوح سیاستی و فناورانه مورد توجه قرار گرفته، اما بُعد حقوقی و اخلاقی آن، به‌ویژه نسبت به کودکان، همچنان مغفول مانده است.

واقعیت آن است که ما هنوز نه منشور ملیِ جامع برای حمایت از کودکان در فضای دیجیتال داریم، نه دستورالعمل مشخصی برای چگونگی جمع‌آوری، پردازش و نگهداری داده‌های مربوط به کودکان. نتیجه آن است که کودکان ایرانی در مواجهه با پلتفرم‌ها، اپلیکیشن‌ها، و ابزار‌های مبتنی بر هوش مصنوعی، عملاً فاقد «چتر حمایتی حقوقی» هستند و داده‌های آگاهن به‌سادگی می‌تواند به دارایی اقتصادی، ابزار تبلیغاتی یا منبع تحلیل‌های شناختی تبدیل شود. هوش مصنوعی به‌واسطه‌ی قدرت تحلیل، پیش‌بینی و تصمیم‌سازی خود، در حال بازتعریف مناسبات انسانی است. اما این بازتعریف، اگر بدون اصول و ارزش‌های حقوق کودک انجام شود، می‌تواند به نابرابری‌های دیجیتال تازه‌ای دامن زند.

تبعیض‌های مبتنی بر سن، جنسیت، قومیت یا موقعیت جغرافیایی در الگوریتم‌های آموزشی و بازی‌های آنلاین، نمونه‌ای از خطرات نوظهورند. همان‌گونه که تجربه‌ی بین‌المللی نشان می‌دهد، هر الگوریتم بدون نظارت انسانیِ اخلاق‌محور، می‌تواند به بازتولید تبعیض در مقیاسی پنهان، اما مؤثر بینجامد.

در همین راستا، نظر عمومی شماره ۲۵ کمیته حقوق کودک سازمان ملل متحد (۲۰۲۱) به‌صراحت دولت‌ها را مکلف می‌کند که در تنظیم سیاست‌های دیجیتال، اصول بنیادین پیمان‌نامه حقوق کودک را رعایت نمایند و به‌ویژه در محیط‌های آنلاین، از حق کودک بر حریم خصوصی، ایمنی روانی، رشد متوازن شناختی و مشارکت آزادانه صیانت کنند. بااین‌حال، هنوز در ایران سندی جامع، الزام‌آور و آینده‌نگر در این زمینه وجود ندارد.

تدوین یک منشور ملی حقوق دیجیتال کودک می‌تواند نقطه‌ی عطفی در جهت تحقق عدالت دیجیتال باشد؛ منشوری که نه در تقابل با فناوری، بلکه در تعامل سازنده با آن، از حقوق کودک پاسداری کند. چنین منشوری باید:

۱. بر پایه‌ی اصل مصلحت عالی کودک در تمام تصمیم‌گیری‌های دیجیتال استوار باشد؛

۲. حق کودک بر «ناپدیدی دیجیتال» و «حق بر فراموش‌شدن» را تضمین کند؛

۳. شرکت‌های فناوری و پلتفرم‌های داخلی و خارجی را به مسئولیت‌پذیری در قبال داده‌ها و سلامت شناختی کودکان ملزم سازد؛

۴. به‌صورت شفاف، تحلیل و پروفایل‌سازی روانی و رفتاری کودکان را بدون رضایت و نظارت ممنوع کند؛

۵. و نهایتاً آموزش سواد حقوقی و دیجیتال را از مراحل ابتدایی آموزش رسمی در برنامه‌ی درسی ادغام نماید.

در سطح بین‌المللی، اتحادیه اروپا با تصویب قانون هوش مصنوعی ۲۰۲۴ و اجرای مقررات عمومی حفاظت از داده‌ها (GDPR)، الگویی از مسئولیت فناورانه را ارائه داده است. این تجربه نشان می‌دهد که میان توسعه و حمایت، تعارضی وجود ندارد؛ بلکه تنها در سایه‌ی مقررات هوشمند و متوازن است که فناوری می‌تواند در خدمت انسان، و نه در برابر او، قرار گیرد. برای ایران نیز، بهره‌گیری از ظرفیت‌های حقوق بین‌الملل بشردوستانه و پیمان‌نامه حقوق کودک، در کنار تدوین قوانین داخلی متناسب با واقعیت‌های فرهنگی و بومی، ضرورتی فوری و اجتناب‌ناپذیر است. در غیر این صورت، نسل آینده در خلأ حقوقی‌ای رشد خواهد کرد که در آن هویت، حافظه و حتی احساساتش در دست الگوریتم‌ها شکل می‌گیرد، بی‌آنکه قانون از او حمایت کند.

در پایان باید تأکید کرد: آینده‌ی کودکی در جهان هوشمند، تنها به توسعه‌ی فناوری وابسته نیست، بلکه به میزان رشد مسئولیت، اخلاق و حقوق بستگی دارد. اگر امروز منشوری برای کودک دیجیتال تدوین نکنیم، فردا هوش مصنوعی است که منشور انسانیت را بازخواهد نوشت. ایران، با پیشینه‌ی فرهنگی و حقوقی خود، می‌تواند یکی از پیشگامان تدوین این منشور در جهان اسلام و خاورمیانه باشد مشروط بر آن‌که آینده‌ی کودک را نه به‌عنوان «کاربر فناوری»، بلکه به‌مثابه «صاحب حق در جهان دیجیتال» بازشناسیم.

انتهای خبر/191344/